Van de Middeleeuwen tot de Franse tijd verenigden katholieke lekengelovigen zich in talloze broederschappen.

Broederschappen met een meer of minder sterke religieuze inslag kwamen gedurende het Ancien Régime, dat wil zeggen vóór de Franse tijd in geheel katholiek Europa zeer veel voor. Deze broederschappen (Lat.: fraternitates, enkelvoud: fraternitas) werden ook wel gilden of gezelschappen (Lat.: societates, enkelvoud: societas) genoemd.

Broederschappen kunnen worden ingedeeld in broederschappen van devotie en broederschappen van boete, waartoe ook de flagelanten wel toe gerekend werden. De boetebroederschappen komen tegenwoordig vrijwel alleen in Spanje nog in grote getale voor.

Naast broederschappen met een zuiver religieuze, spirituele of devotionele doelstelling, waren er ook talrijke vergelijkbare organisaties met een louter wereldlijke doelstelling, zoals bijvoorbeeld de ambachts- en schuttersgilden. Ook deze zorgden echter altijd in meer of mindere mate voor het zieleheil van de leden en voor behoeftige naasten.


Kenmerken

De broederschappen hadden de volgende gemeenschappelijke kenmerken:





Historische ontwikkeling

Religieuze broederschappen kwamen in de Oudheid al voor in Constantinopel en Alexandrië. In de 8e en 9e eeuw is in het Germaanse Frankrijk ook sprake van broederschappen of gilden, maar hun verschijningsvorm is vooralsnog in nevelen gehuld.

Als eerste lekenbroederschap geldt die welke eind 12e eeuw door bisschop Odo van Parijs werd opgericht. Vanaf de 13e eeuw ontstonden in bijna alle steden vaak meerdere broederschappen. Later verenigde ook de adel op het platteland zich in vergelijkbare organisaties en tenslotte deden ook dorpsbewoners dat.

Met de Reformatie werden in de tweede helft van de 16e eeuw de zuiver religieuze broederschappen opgeheven of verboden. Hun gemeenschappelijke en rituele geloofsuitoefening was niet te verenigen met de meer individuele en innerlijke protestantse geloofsbeleving. De broederschappen die ook wereldlijke functies hadden, konden, ontdaan van hun katholieke tradities, blijven voortbestaan.

In de Zuidelijke Nederlanden hief keizer Jozef II de broederschappen in 1783 en 1786 op, waarna hun bezittingen geconfisqueerd werden. In andere katholiek gebleven landen werden de religieuze broederschappen uiteindelijk na de Franse Revolutie van 1789 opgeheven, toen tegelijk met de scheiding van kerk en staat een verbod op particuliere verenigingen werd uitgevaardigd.

Diverse oude broederschappen werden na de invoering van de vrijheid van godsdienst en vereniging in 1848 weer tot leven gewekt of heropgericht, zij het formeel in de vorm van een vereniging of stichting naar burgerlijk recht. Na het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) verdween veel van de traditionele volksdevotie en nam de animo voor de nog bestaande broederschappen sterk af.


Tradities

Veel nog bestaande broederschappen van respectabele ouderdom kennen een rijke traditie, die onder meer tot uiting komt in bepaalde oude gebruiken, historische kledij en de continuïteit van een bepaalde lokale devotie.

Hiermee dragen zulke broederschappen niet alleen bij tot de rijkdom van de katholieke geloofsbeleving, maar ook aan het culturele erfgoed in het algemeen.

Ondanks dat grote culturele belang is er maar weinig onderzoek naar het fenomeen van de broederschappen gedaan, waardoor er naar verhouding relatief weinig over bekend en over te vinden is.

Een aartsbroederschap is een broederschap die van de Paus het recht heeft gekregen om elders andere (dochter)broederschappen met dezelfde naam en dezelfde doelstelling te stichten of zulke als lid aan te nemen.

Het oprichten van een aartsbroederschap of het verheffen van een gewone broederschap tot aartsbroederschap is voorbehouden aan de Paus. Enkele bekende aartsbroederschappen zijn (in chronologische volgorde):


Arciconfraternita del Gonfalone
- Ontstaan uit een in 1264 in de Santa Maria Maggiore opgerichte broederschap die uit 2 kanunikken en 12 romeinse edelen bestond die zich toelegden op boete en gebed.
- In 1486 werd deze broederschap samen met vier andere uit de Santa Maria in Aracoeli samengevoegd tot aartsbroederschap met de Santa Lucia Vecchia als zetel. In 1544 werd deze kerk gesloopt om plaats te maken voor het Oratorio del Gonfalone.
- Het Gonfalone in de naam verwijst naar de vaandels die de broederschap bij processies meevoerde.
- Wikipedia: English - Deutsch
- Homepage: www.gonfalone.org


Arciconfraternita di Sant'Anna de'Parafrenieri
- Opgericht in 1378 met goedkeuring van paus Urbanus VI
- Oorspronkelijk een vereniging van de pauselijke stalmeesters, later van de dragers van de pauselijke draagstoel (It.: sedia gestatoria) en tegenwoordig van de pauselijke kamerheren die dienstdoen in het Apostolisch Paleis.
- De Prefect van de Pauselijke Huishouding is de hoogste geestelijke ambtsdrager van de broederschap.
- Zie ook: Nederlandse vrouw bevorderd tot pauselijke paltsgravin
- Homepage: www.parafrenieri.org



Erzbruderschaft St. Michael
- Opgericht in 1693 in München door de prinsbisschop van Keulen, Joseph Clemens von Bayern, als tegenhanger van de alleen voor edelen toegankelijke Orde van de H. Michaël.
- In haar hoogtijdagen kende deze broederschap bijna 100.000 leden, verspreid over Beieren, Oostenrijk en het Rijnland. Tegenwoordig zijn er nog ca. 800 leden.
- Doelstelling is de verering van de aartsengel Michaël, van wie de leden een medaille bij zich droegen.
- Wikipedia: Erzbruderschaft St. Michael



Aartsbroederschap der Heilige Drievuldigheid
- Opgericht in 1704 in Teralfene in België.
- Doelstelling is het bevorderen van de aanbidding van de Heilige Drievuldigheid en vroeger ook "het zorgen voor het heil van de gevangen kinderen van de Kerk" (d.w.z. het vrijkopen van slaven).


Aartsbroederschappen van de Heilige Familie
- De eerste broederschap van de Heilige Familie werd in 1844 in Luik opgericht door Henri Belletable, waarna deze in 1847 door paus Pius IX tot aartsbroederschap werd verheven.
- Vervolgens werden ze in de 19e eeuw in talloze Nederlandse en Belgische plaatsen opgericht ter bevordering van een religieus en harmonieus gezinsleven, naar het voorbeeld van de Heilige Familie van Nazareth.
- Deze broederschappen waren vooral bedoeld voor de lagere maatschappelijke klassen, voor wie vaak maandelijkse religieuze en studiebijeenkomsten georganiseerd werden.
- In 1951 kende deze aartsbroederschap in totaal maar liefst 700.000 leden, waarvan ca. 300.000 in Nederland verdeeld over 254 afdelingen. Daarna zette een sterke neergang in.
- Wikipedia: Aartsbroederschap van de Heilige Familie

---

Burgerlijke broederschappen bestonden uit burgers die niet van adel waren en waren dan ook te vinden in steden en grotere dorpen, waar ze doorgaans aan een bepaalde kerk verbonden waren en over een eigen kapel of altaar beschikten.

Voorbeelden van enkele nog bestaande broederschappen zijn (in geografische en chronologische volgorde):



Heilig Kerstmisgilde
- Opgericht rond 1317 en oorspronkelijk verbonden aan de oude Sint Bavokerk, tegenwoordig aan de kathedrale basiliek Sint Bavo in Haarlem.
- Bestaande uit 54 katholieke notabelen, waarvan 27 mannen en 27 vrouwen, vroeger uit Haarlem, maar tegenwoordig uit geheel Nederland.
- Doelstelling is het gedenken van Christus' geboorte en het verstrekken van een gratis feestmaal aan 13 armen.
- Homepage: www.heiligkerstmisgilde.eu


Illustre Lieve Vrouwe Broederschap
- Opgericht in 1318 en verbonden aan de Sint Janskathedraal in 's-Hertogenbosch. Beschikt sinds 1484 over een eigen pand in de Hinthamerstraat, het Zwanenbroedershuis.
- De broederschap heeft 120 leden en 36 broeders, waarvan 18 protestanten en 18 katholieken. Onder de leden waren onder meer keizer Karel V en prins Willem van Oranje. Meer recente leden zijn koningin Wilhelmina, koningin Juliana en prins Bernhard, koningin Beatrix en koning Willem-Alexander.*
- Wikipedia: Illustre Lieve Vrouwe Broederschap




Broederschap van O.L. Vrouw, Sterre der Zee
- Bestond reeds in 1614, maar gaat mogelijk terug op een soortgelijke broederschap die al vóór 1470 bestond.
- Verbonden aan de Onze Lieve Vrouwekerk (Sterre der zee) in Maastricht, waar de broedermeesters als erewacht fungeren en de Mariadevotie bevorderen.
- Homepage: Broederschap Sterre der Zee



Broederschap van Onze-Lieve-Vrouw Virga Jesse
- Opgericht vóór 1308 in Hasselt en kerkelijk erkend in 1314.
- Doelstelling is het onderhouden van de devotie tot Onze-Lieve-Vrouw Virga Jesse, het verzorgen van de liturgie in de basiliek en het organiseren van de Virga Jesseommegang die sinds 1682 om de zeven jaar plaatsvindt.
- Wikipedia: Broederschap van Onze-Lieve-Vrouw Virga Jesse


Edele Confrérie van het Heilig Bloed
- Opgericht kort na 1400 in Brugge.
- De broederschap bestaat uit 31 leden, voorheen allen van adel, met een proost als voorzitter.
- Doelstelling is de relikwie van het Heilig Bloed te bewaren en de verering ervan te bevorderen. Daarnaast wordt elk jaar op Hemelvaartsdag de beroemde Heilig Bloedprocessie georganiseerd.
- Homepage: www.holyblood.com
- Wikipedia: Edele Confrérie van het Heilig Bloed





Bruderschaft St. Christoph
- Opgericht in 1386 door Heinrich von Kempten om gelden in te zamelen voor de bouw van een hospitium op de Arlbergpas. Met toestemming van de bisschop van Tirol in 1961 heropgericht door Arnold Ganahl.
- Tegenwoordig heeft de broederschap ca. 20.000 leden, waaronder meerdere leden van Europese vorstenhuizen (o.a. koningin Beatrix), en legt zich toe op liefdadigheid.
- Homepage: www.bruderschaft-st-christoph.org


Herrgottskanoniere Luzern
- Opgericht rond 1580 in Luzern, Zwitserland.
- Doelstelling is de verering van Jezus Christus in het Altaarsacrament, in het bijzonder door verheerlijking en opluistering van het Sacramentsfeest.
- Homepage: www.herrgottskanoniere.ch


Hermandad del Gran Poder
- Opgericht in 1431 in Sevilla, Spanje.
- Doelstelling is het eren van God en de openbare devotie tot O.L.Heer Jezus Christus en de heilige maagd Maria.
- Homepage: www.gran-poder.es





Hermandad del Señor de los Milagros de Nazarenas
- Opgericht 1651 in Lima, Peru.
- Organiseert jaarlijks de processie van O.L. Heer van de Mirakelen, als één van de belangrijkste Peruaanse religieuze evenementen.
- Homepage: www.hsmn.com.pe

Adellijke broederschappen bestonden uit lagere edelen en omdat het bijna altijd ging om tot ridder geslagenen, kan ook van ridderlijke broederschappen gesproken worden. In de grote steden waren vergelijkbare broederschappen van patriciërsfamilies, waarvan de leden vaak na verloop van tijd adeldom verwierven.

De adellijke broederschappen kwamen vooral in de 14e en 15e eeuw in het westen en zuiden van Duitsland voor, waarschijnlijk bij gebrek aan landsheren die de adel in een territoriale staat incorporeerde. Net als de burgerlijke broederschappen hadden de adellijke broederschapppen een democratische structuur. Een eventuele eed legden de leden dan ook niet aan een vorst, maar onderling af.

Door de schaarse informatie zijn de adellijke broederschappen niet altijd goed te onderscheiden van bijvoorbeeld representatieve toernooigezelschappen en bondgenootschappen met machtspolitieke doelstellingen. Dergelijke samenwerkingsverbanden werden vaak voor een beperkte periode aangegaan, maar konden telkens verlengd worden.

De adellijke broederschappen verdwenen in de 16e eeuw: hun politieke functie werd overgenomen door de nieuw gevormde Rijksridderschap, terwijl de Reformatie in veel streken een eind maakte aan hun godsdienstige aspect.

Als adellijke broederschappen zijn waarschijnlijk aan te merken (in chronologische volgorde):


Geselscap van den Rade
- Opgericht vóór 1342, waarschijnlijk langs de Nederrijn.
- Patroonheilige was St. Georg, die als martelaar vereerd werd. Omdat hij onder meer middels een wagenwiel (Dts.: Rad) gefolterd werd was dat het kenteken van de broederschap.


Adelige Ganerbschaft des Haus Alten Limpurg
- Opgericht rond 1350 als vereniging van notabele, later adellijke families uit de voormalige Rijksstad Frankfurt am Main.
- Doelstelling is het cultiveren van de saamhorigheid en de tradities van de aangesloten families, alsmede van de christelijke en adellijke mentaliteit.
- Homepage: www.alten-limpurg.de


Order van ‘t Gecken-Geselschap/Narrengesellschaft
- Opgericht in 1381 in het hertogdom Kleef door graaf Adolf VI.
- Hoewel meer een schertsgezelschap was het de bedoeling dat de door plezier ontstane vriendschappelijkheid zich zou uiten in liefdadigheid.
- Het insigne was een hofnar die was geborduurd op de mantel van de leden. De geldstraf voor het niet dragen ervan kwam ten goede aan de armen.
- Jaarlijks kozen de leden zes raadsheren en een "koning".
- De broederschap was aangegaan voor 12 jaar en eindigde dus in 1393, maar werd mogelijk verlengd.
- Wikipedia: Orde van de Dwazen - Orden der Narren




Geselschafft des Aingehörns undt der Junkhfrauen
- Opgericht in 1424 in Olmütz in het markgraafschap Moravië.
- Gericht op een rein en zedelijk leven van de leden, tot uitdrukking gebracht door de H. Maagd Maria als patroon en de eenhoorn als symbool.
- Telde slechts vier leden: Georg Landgraf zu Leuchtenberg & Graf zu Hals, Georg von Sternberg, Georg von Puchberg en Rudolf von Tiernstein.


Saint George de Rougemont
- Opgericht in 1390 of 1440 in de Franche-Comté door ridder Philibert de Mollans, die uit het Midden-Oosten een relikwie van de heilige Joris (George), patroonheilige van de ridders, had meegebracht.
- De orde telde 27 adellijke leden.
- De orde verdween als gevolg van de Franse Revolutie.
- Wikipedia: Orde van Sint-Joris - Noble Order of Saint George of Rougemont


Sankt Hubertus
- Opgericht in 1447 in het graafschap Sayn, Duitsland.
- Patroonheiligen waren Sint Hubertus en de H.Maagd Maria.


Sankt Hieronymus
- Opgericht in 1450 in het markgraafschap Meissen, Duitsland.
- Verdwenen als gevolg van de Reformatie.


Sankt Christoph
- Opgericht in 1465 in het graafschap Henneberg, Duitsland.
- Patroonheiligen waren St. Christoph en de H.Maagd Maria.


Sankt Simplicius
- Opgericht in 1492 in het prinsbisdom Fulda, Duitsland.
- Patroonheiligen waren St. Simplicius, St. Bonifatius en St. Faustinus.
- Verdwenen als gevolg van de Reformatie.


Sankt Georg
- Opgericht in 1492 op de burcht Friedberg in Hessen, Duitsland
- Patroonheilige was St. Georg.




Sankt Martin
- Opgericht in 1496 in het aartsbisdom Mainz, Duitsland
- Patroonheiligen waren St. Martin en de H.Maagd Maria.

---

De vorstelijke broederschappen werden door grotere landsheren opgericht om lagere edelen aan zich te binden. Ook kwam het wel voor dat een door edelen opgerichte broederschap zich aan een invloedrijke beschermheer onderwierp.

Net als de adellijke broederschappen hadden ook de vorstelijke broederschappen een democratische structuur, zij het met een wat meer hiërarchisch karakter. Daarmee tendeerden ze richting de vorstelijke hofordes.

Die laatsten dienden primair het belang van de vorst en de staatsvorming, waarbij het religieuze aspect tot in de 16e eeuw nog wel een belangrijke rol speelde. De bekendste voorbeelden van dergelijke hofordes zijn de Orde van de Kousenband en de Orde van het Gulden Vlies.

Zowel de vorstelijke broederschappen als de hofordes werden voor onbepaalde tijd ingesteld en hadden als kenteken een kleinood dat aan een ketting om de hals gedragen. Vaak droegen de leden ook een uniforme mantel waarop eveneens het ordeteken was aangebracht.

Door de schaarse informatie is niet altijd duidelijk of sprake was van een vorstelijke broederschap of van een hoforde; vaak groeide een broederschap ook uit tot een hoforde (en vervolgens tot een orde van verdienste).

Vorstelijke broederschappen zijn waarschijnlijk (in chronologische volgorde):


Saint Hubert
- Opgericht in 1416 of 1422 door Louis I, hertog van Bar in Lotharingen, Frankrijk


Sankt Antoniusbruderschaft
- Opgericht vóór 1430 in het hertogdom Kleef.
- Vanaf 1461 voortgezet als schuttersbroederschap te Kleef.
- Meer info: Schützengilden in Kleve


Gesellschaft unserer lieben Frau/Schwanenorden
- Opgericht in 1440 door markgraaf Frederik II van Brandenburg, in 1459 door markgraaf Albrecht Achilles uitgebreid met een tak in Franken.
- Doelstelling waren het gebed en liefdadige werken, alsmede trouw aan de markgraaf. Opvallend was dat ook vrouwen lid konden worden.
- Het kleinood bestond uit een afbeelding van O.L. Vrouw met daaronder een zwaan als symbool van reinheid - vandaar dat de broederschap ook wel de Zwanenorde werd genoemd.
- Na de reformatie verdween de broederschap.
- Wikipedia: Orde van de Zwaan - Schwanenorden




Sankt Hubertusorden
- Opgericht in 1444 door hertog Gerard II van Gulik-Berg.
- Zetel van de orde was aanvankelijk de parochiekerk van Nideggen in het hertogdom Jülich-Berg.
- Verdween na 1609, maar werd in 1708 door keurvorst Johann Wilhelm II von der Pfalz-Neuburg heropgericht als huisorde en bestaat nog steeds als dynastieke orde van het Beierse koningshuis.
- Wikipedia: Huisridderorde van Sint-Hubertus - Hubertusorden

---