Aan het Pausschap zijn van oudsher diverse attributen verbonden die de Paus, naast de specifieke pauselijke kledij, alszodanig herkenbaar maken. Concreet gaat het om de vissersring, de kruisstaf en de staatsiestola.




Voormalige attributen

Voorts zijn er nog enkele pauselijke attributen waarvan het gebruik inmiddels is afgeschaft of die in onbruik zijn geraakt. Dit betreft de tiara en de pauselijke draagstoel met het baldakijn en de waaiers. Onder paus Benedictus XVI was er ook een specifiek pauselijk pallium.




Nieuwe attributen

In de laatste decennia is de Paus ook van allerhande moderne vervoermiddelen gebruik gaan maken, waarvan met name het pausmobiel dermate kenmerkend voor het Pausschap is geworden, dat dit voertuig in zekere zin als een nieuw attribuut van dit ambt gezien kan worden.




Heraldische attributen

Naast de bovengenoemde materiële attributen wordt het Pausschap ook gesymboliseerd door heraldische symbolen, namelijk een wapen, een vlag en een embleem. De persoon van de Paus zelf wordt gesymboliseerd door zijn persoonlijke wapen.

Paus Benedictus XVI met de Vissersring (foto: Alessandra Benedetti)

Zoals alle bisschoppen draagt ook de Paus een speciale ambtsring. Net als bij bisschoppen symboliseert deze ring zijn (met een huwelijk te vergelijken) band van trouw met de Kerk.

Daarnaast is de ring van de Paus ook een specifiek teken dat hem kenbaar maakt als zijnde de opvolger van de apostel Petrus. Dit komt tot uitdrukking in de afbeelding op de ring: de apostel Petrus die, zittende in een scheepje, zijn netten binnenhaalt (vgl. Mattheus 4:18-19). Vanwege deze afbeelding wordt deze ring de Vissersring (Lat.: anulus piscatoris) genoemd.


Uitvoeringen van de vissersring

Toen de vissersring gebruikt werd om documenten mee te bezegelen was hij uitgevoerd als zegelring, dat wil zeggen: in de platte bovenkant van de ring was in spiegelbeeld een afbeelding gegraveerd, die na afdruk in was of lak de juiste afbeelding achterliet.

Nadat het zegelen sinds 1842 niet meer met de ring gebeurde kwam er ruimte voor veelsoortige uitvoeringen: rijkversierde exemplaren met edelstenen, soms zelfs in de verschillende liturgische kleuren en vaak van groot formaat, zodat ze om de toendertijd gebruikelijke liturgische handschoenen heen konden worden gedragen. Deze ringen konden worden voorzien van een uitneembare binnenring, zodat ze ook zonder handschoen gedragen konden worden.



Met paus Paulus VI trad een versobering in: hoewel de bekende Italiaanse beeldhouwer Enrico Manfrini een pauselijke ring voor hem ontwierp gaf hij de voorkeur aan de ring ter herinnering aan het Tweede Vaticaans Concilie. Dit was een eenvoudige platte brede ring van goud, die eveneens door Enrico Manfrini ontworpen was. De ring vertoont een afbeelding van Christus, met aan weerszijden de heiligen Petrus en Paulus:



Het is niet duidelijk of voor paus Johannes Paulus I een eigen vissersring is gemaakt, of dat hij eveneens de ring van het Concilie is blijven dragen. Afgaande op onderstaande afbeelding lijkt dat laatste niet uitgesloten:



Voor paus Johannes Paulus II is wel een nieuwe vissersring vervaardigd: een brede platte ring van goud in een opvallende kruisvorm. Deze was in het midden voorzien van een afbeelding van Christus, met links daarvan het Christusmonogram en rechts een gestileerde afbeelding van een vis:



Voor paus Benedictus XVI werd door de Romeinse goudsmid Claudio Franchi een modern en een klassiek ontwerp gemaakt. Benedictus koos de laatste, een massief gouden exemplaar in de vorm van een grote zegelring. Deze ring vertoonde de traditionele afbeelding van Petrus in een scheepje, met daarboven de tekst "Benedictus XVI". Deze afbeelding en de tekst zijn niet in spiegelbeeld uitgesneden zodat met de ring niet daadwerkelijk gezegeld kon worden.



Aan paus Franciscus werden voorafgaand aan zijn inauguratie enkele modellen voorgelegd, waaruit hij de ring koos die Enrico Manfrini voor paus Paulus VI ontworpen had, maar die destijds nog niet in metaal uitgevoerd was.* Voor paus Franciscus werd dit ontwerp uitgevoerd in verguld zilver en vertoont een reliëfafbeelding van de heilige Petrus met twee sleutels in zijn rechterhand.



Paus Franciscus draagt deze vissersring echter alleen op hoogtijdagen; op andere dagen bleef hij zijn eigen zilveren bisschopsring dragen:






Vernietiging van de vissersring

Toen de vissersring nog als zegelring gebruikt werd, was het van belang dat deze na de dood van de Paus vernietigd werd, zodat er niet onrechtmatig documenten meer mee bezegeld zouden kunnen worden. Sinds dit bezegelen met een inktstempel gebeurt, is dit gevaar niet meer aanwezig, doch vanuit de traditie wordt de pauselijke vissersring nog steeds na de dood van de Paus onbruikbaar gemaakt.

Dit gebeurt door de Camerlengo, die direct na het overlijden van de Paus de vissersring van diens vinger neemt en deze later, in het bijzijn van de overige kardinalen, onbruikbaar maakt. Volgens sommige bronnen gebeurde dat vroeger door hem met een zilveren hamertje stuk te slaan, maar na het aftreden van Benedictus XVI in 2013 werd er een kruis in gekerfd, dezelfde methode waarmee ook de overige pauselijke zegelstempels onbruikbaar werden gemaakt.


Geschiedenis en gebruik

Het bestaan van de pauselijke vissersring wordt eerstmaals in 1265 in een brief van paus Clemens IV (1265-1268) vermeld. Vanaf paus Nicolaas V (1447-1455) tot en met 1842 was de vissersring een echte zegelring waarmee aanvankelijk meer private brieven en later ook belangrijkere documenten bezegeld werden. Dit gebeurde door de ring in zegelwas of -lak te drukken dat door verhitting zacht gemaakt was en na afkoeling verhardde.

Na 1842 wordt niet meer met behulp van de vissersring gezegeld, maar wordt er met behulp van een inktstempel een rode inktafdruk op de documenten gestempeld. De afbeelding van dit stempel is echter dezelfde gebleven als op de ring: Petrus die zittende in een scheepje zijn netten binnenhaalt met daarboven de naam van de betreffende Paus:




Wanneer met de zegelring of met het stempel gezegeld wordt, dan blijkt dat in de tekst van het document uit de Latijnse formulering: datum sub annulo piscatoris.

Bij de plechtige inhuldiging van paus Benedictus XVI in 2005 was voor het eerst ook een ceremoniële rol weggelegd voor de vissersring. Deze werd namelijk, naast het opleggen van het pauselijk pallium, als teken van zijn ambt, om de vinger van de nieuw gekozen Paus geschoven. Hetzelfde gebeurde bij de inauguratie van paus Franciscus in 2013.*

Zoals ook bij bisschoppen gebruikelijk is, wordt volgens oeroude traditie bij de begroeting van de Paus knielend diens ring gekust als teken van onderwerping, ontzag en trouw.

Paus Benedictus XVI met de kruisstaf van Paulus VI

Net als alle andere bisschoppen voert ook de Paus, als bisschop van Rome, een staf. Gewone bisschoppen en aartsbisschoppen hebben een herdersstaf met een gekruld uiteinde (de zogeheten kromstaf), maar de Paus voert een kruisstaf als specifiek teken van zijn hoogste herderlijke ambt. Deze staf wordt ook wel met het Latijnse woord ferula aangeduid.

De pauselijke kruisstaf wordt sinds het pontificaat van Paulus VI (1963-1978) op dezelfde wijze gebruikt als een bisschopsstaf, namelijk bij liturgische vieringen en plechtigheden, maar ook wanneer buiten die gelegenheden een plechtige zegen wordt gegeven.

Paus Franciscus besloot om afwisselend gebruik te maken van de gouden kruisstaf uit 2009 van zijn voorganger Benedictus XVI en de bekende zilveren staf die door Paulus VI en Johannes Paulus II gebruikt was. Daarnaast voerde Franciscus al meermalen een ferula die hij geschonken kreeg, waaronder exemplaren van hout.




De kruisstaf onder Benedictus XVI

Paus Benedictus XVI voerde in de eerste jaren van zijn pontificaat de zilveren kruisstaf van zijn voorgangers, maar op Palmzondag 2008 nam hij een exemplaar in gebruik dat in de jaren 1850 voor paus Pius IX werd vervaardigd en incidenteel ook door Pius XI, Pius XII en Johannes XXIII is gebruikt.

Deze vergulde staf heeft een decoratief versierd latijns kruis met in het midden een medaillon met in reliëf de afbeelding van een paus met tiara die een geknielde persoon een mijter lijkt op te zetten. Aan de achterzijde van het medaillon bevindt zich een inscriptie.*




Vanaf de eerste zondag van de Advent 2009 voerde Benedictus XVI weer een nieuwe kruisstaf, namelijk een die hij geschenk had gekregen van de Romeinse liefdadigheidsorganisatie Circolo San Pietro. Deze vergulde staf weegt ten behoeve van het gebruiksgemak slechts 2,53 kilo.

Het kruis heeft in het midden geen corpus, maar een lam als paassymbool. Aan de vier uiteinden zijn de vier evangelisten afgebeeld. Op de achterzijde van het kruis zijn de kerkvaders van het Oosten (Athanasius en Johannes Chrysostomos) en het Westen (Augustinus en Ambrosius) te zien, met in het midden het Christusmonogram XP:




De staf van Paulus VI

De bekendste pauselijke kruisstaf is het exemplaar van paus Paulus VI. Hij gaf na zijn verkiezing tot Paus in 1963 de Italiaanse beeldhouwer Lello Scorzelli uit Napels de opdracht om een pastorale staf voor plechtige liturgische gelegenheden te maken. Scorzelli vervaardigde daarnaast o.a. ook de wandversieringen in de pauselijke privé-kapel in het Apostolisch Paleis.

De pauselijke staf van Scorzelli bestaat uit een verzilverde schacht met een modern vormgegeven zilveren crucifix erop en werd door paus Paulus VI voor het eerst gebruikt tijdens de sluitingsceremonie van het Tweede Vaticaans Concilie op 8 december 1965.

Deze staf van Paulus VI is vooral door de ontelbare media-optredens van paus Johannes Paulus II niet alleen het meest bekende pauselijke attribuut geworden, maar leek ook haast één te zijn geworden met Johannes Paulus zelf. Voor het gebruiksgemak zijn er minstens twee lichtgewichtkopiën van deze staf gemaakt.



In de beginjaren van zijn pontificaat hanteerde hij deze staf soms met grote zwier en toen hij in zijn latere jaren zijn zware taak met uiterste krachtsinspanningen volbracht, werd de dramatische artistieke vormgeving van de lijdende Christus aan een doorbuigende kruisbalk een zeer treffende uitbeelding daarvan.

Vanwege de zeggingskracht van het crucifix en de associatie met de voor velen zo populaire paus Johannes Paulus II, is het kruisbeeld van deze specifieke pauselijke kruisstaf veelvuldig gekopieerd en gebruikt als crucifix aan rozenkransen of als kruisbeeld in kerken.




Geschiedenis van de kruisstaf

De pauselijke kruisstaf gaat terug tot de 7e eeuw. Naast de voor bisschoppen gebruikelijke kromstaf, die waarschijnlijk vanuit Spanje navolging kreeg, kwam voor de Paus een aparte staf in gebruik, bekroond door een rechtopstaand kruis. De Pausen droegen deze staf echter niet zelf - hij werd, net als bij patriarchen, bij liturgische plechtigheden voor de Paus uit gedragen.

De staf werd door de Paus enkel bij een kerkwijding persoonlijk ter hand genomen, om daarmee driemaal op de deur te kloppen en volgens oeroude traditie Griekse en Latijnse letters op de grond te tekenen. In de daarop volgende eeuwen is dit gebruik van de pauselijke kruisstaf in onbruik geraakt, waarschijnlijk mede omdat het onderscheid met het gewone processiekruis vervaagde.




Tot in de 16e eeuw werd de kruisstaf nog wel aan een nieuwe Paus overhandigd bij diens inbezitname van de bisschoppelijke cathedra in de Sint-Jan van Lateranen. Daarbij kreeg hij deze staf uit handen van de prior van de basiliek, die de staf aanduidde als "een teken om anderen te onderrichten en te leiden".

Pas paus Paulus VI heeft de pauselijke kruisstaf weer in gebruik genomen op de manier waarop bisschoppen hun kromstaf gebruiken, en wel eerstmaals tijdens de viering ter afsluiting van het Tweede Vaticaans Concilie op 8 december 1965.

Desondanks speelt de kruisstaf geen rol in de plechtigheid waarbij een nieuwgekozen Paus geïnstalleerd wordt. Daarbij krijgt hij namelijk alleen het pallium omgehangen en wordt hem de vissersring om de vinger gedaan.

Bij de opening van het Heilig Jaar 1983-1984 hanteerde paus Johannes Paulus II in plaats van zijn gebruikelijke kruisstaf eenmalig een staf met een drie-armig kruis, ook wel bekend als het pauselijk kruis:

Paus Benedictus XVI krijgt een staatsiestola omgehangen

De pauselijke staatsiestola, ook wel pausstola genoemd, is een brede stola van rode of witte stof voorzien van rijk borduurwerk in gouddraad. Hoewel deze stola lijkt op de in de liturgie gebruikte stola's, is dit geen liturgische stola, maar een ceremonieel attribuut van het Pausschap. De staatsiestola wordt namelijk niet tijdens de liturgie gebruikt, maar voor plechtige gelegenheden daarbuiten.

Anders dan de ring, de staf en het pallium, die ook door bisschoppen en aartsbisschoppen gevoerd worden, is de staatsiestola een exclusief aan de Paus voorbehouden waardigheidsteken: geen enkel ander kerkelijk ambt kent een dergelijk attribuut.


Geschiedenis van de staatsiestola

De pauselijke staatsiestola is al te zien op een schilderij van paus Alexander VII (1655-1667) en is sinds die tijd door alle Pausen gedragen, meestal in combinatie met de pauselijke koorkledij:




Paus Paulus VI (1963-1978) droeg nog regelmatig de koorkledij met staatsiestola, maar Johannes Paulus II (1978-2005) volstond meestal met alleen de pauselijke staatsiestola over de witte soutane te dragen. De volledige koorkledij droeg hij zelden, de foto hieronder is dan ook een uitzondering:




Paus Benedictus XVI herstelde direct na zijn aantreden in 2005 de pauselijke koorkledij weer volledig in ere, inclusief de staatsiestola. In maart 2008 nam hij ook weer een witte versie in gebruik voor tijdens de Paastijd, dat wil zeggen van Pasen tot Pinksteren:




Zijn opvolger paus Franciscus heeft de pauselijke koorkledij helemaal niet meer gedragen en draagt de staatsiestola met name nog tijdens het uitspreken van de zegen Urbi et Orbi, daarbuiten zelden meer.


Uitvoeringen van de staatsiestola

Er zijn meerdere uitvoeringen van de pauselijke staatsiestola in gebruik. De bekendste is het exemplaar met afbeeldingen van de vier evangelisten en brede trapeziumvormige uiteinden. Deze stola werd waarschijnlijk voor het eerst door paus Benedictus XV (1914-1922) gedragen en vervolgens telkens wanneer een nieuw gekozen Paus op het balkon van de Sint-Pietersbasiliek verscheen:




Eveneens brede modellen, maar dan met gekleurd borduurwerk erop, werden gedragen door paus Johannes XXIII en paus Paulus VI. Deze en nog vele andere en oudere antieke exemplaren worden bewaard in de Pauselijke Sacristie.




Voor paus Benedictus XVI werd in 2007 een nieuwe staatsiestola vervaardigd met daarop zijn wapen in kleur geborduurd. Bovendien werd in 2008 weer een nieuwe witte staatsiestola voorzien van klassieke goudguirlandes vervaardigd.

Voorts is er een wat smaller model met louter guirlandeversieringen, en een wat eenvoudiger model dat tijdens de Sede Vacante door de Camerlengo en gedurende het Conclaaf door de Deken van het College van Kardinalen gedragen wordt, dit ten teken dat gedurende die tijd het pauselijke gezag tijdelijk door hen beheerd wordt: