Als eerste katholieke lekenorganisaties kunnen de geestelijk-militaire ridderlijke orden worden genoemd. Deze ontstonden rond het jaar 1100 in het kader van de kruistochten. Met hun combinatie van ascese naar het voorbeeld van de kloosterorden en ridderlijke taken in dienst van de Christenheid, vertegenwoordigen zij bij uitstek de toenmalige verbondenheid van Kerk en wereld.


Kenmerken

De geestelijke ridderorden hebben de volgende basiskenmerken gemeen:



Taken

De taak van de geestelijke ridderorden was aanvankelijk de verzorging en verpleging van pelgrims naar het Heilig Land. Met het oprukken van de Osmanen kwam daar al gauw het bieden van gewapende bescherming bij: eerst van de pelgrims, vervolgens van het Heilig Land en tenslotte zelfs van de gehele Zuidkant van het Christelijke Europa. Met name de Maltezer Orde heeft hierbij een beslissende rol gespeeld.




Verdere ontwikkeling

Als internationaal opererende semi-kerkelijke organisaties stonden de geestelijke ridderorden de vorming van nationale staten in de weg. Daarom werd de Tempelorde in de 14e eeuw door de Franse koning geliquideerd en werden de drie Spaanse militaire orden en de Duitse orde in de 16e eeuw onder koninklijk gezag geplaatst. Slechts de Maltezer Orde wist haar onafhankelijkheid tot op de dag van vandaag te bewaren doordat zij onder bescherming van Paus en Keizer van zowel geestelijke als wereldlijke jurisdictie gevrijwaard bleef.

Nadat in de 17e eeuw de noodzaak om Europa tegen de Turken te verdedigen wegviel, gingen de omvangrijke bezittingen van deze ridderorden dienen tot onderhoud van edelen zonder voldoende eigen inkomsten. Gelegitimeerd door de scheiding van kerk en staat werden de ordegoederen rond 1800 echter door de wereldlijke overheden geconfisceerd, zodat voor deze ridderorden sindsdien slechts het instandhouden van de rijke traditie en, opnieuw, de beoefening van liefdadigheid rest.




Indeling

Hoewel de termen ridderorde en ridderlijke orde vaak door elkaar gebruikt worden, is er strikt genomen een onderscheid tussen beide:


Ondanks het feit dat de ridders van deze orden vroeger allemaal de geloften van armoede, kuisheid en gehoorzaamheid aflegden en op grond daarvan tot de religieuze gemeenschappen gerekend kunnen worden, zijn ze hier tot de lekenorganisaties gerekend omdat hun aanvankelijke militaire taak een wereldlijke was en hun leden tegenwoordig bijna allemaal lekengelovigen zijn.

Deze ridderlijke orden waren volledig onafhankelijk van de wereldlijke macht en in geestelijke zaken slechts onderworpen aan het gezag van de Paus. De grootmeesters van deze orden hadden dan ook de positie van soeverein vorsten. Hun bezittingen waren verspreid over grote delen van het christelijke Europa.

De belangrijkste onafhankelijke ridderlijke orden waren en zijn (in chronologische volgorde):


Johannieterorde, later Maltezerorde
- Als hospitaal in Jeruzalem gesticht onder leiding van frater Gerardus in 1070, sinds 1099 geestelijke ridderorde.
- Deze orde was aanvankelijk gevestigd in Jeruzalem, daarna op Rhodos, vervolgens op Malta en sinds het midden van de 19e eeuw in Rome.
- Kenmerk van de ridders was een zwarte, tijdens de strijd echter een rode mantel met een wit kruis, later in de achtpuntige vorm die bekend geworden is als maltezerkruis.
> Zie verder: Soevereine Militaire Orde van Malta


Tempelorde
- Gesticht door Hughes de Payns in Jeruzalem in 1115.
- Deze orde ontleende haar naam aan het nabij de vroegere tempel van Salomo gevestigde hoofdkwartier.
- Kenmerk van de ridders was een witte mantel met een rood kruis.
- Taak was het op militaire wijze beschermen en verdedigen van de pelgrims naar het Heilig Land. Later ging de orde ook financiële diensten aan Europese vorsten verlenen. Dit bracht haar in conflict met de Franse koning Philips IV, die de orde in 1314 op grond van valse beschuldigingen liet opheffen.
- Meer info: www.tempelieren.nl en www.tempeliers.be


Duitse Orde
- Als hospitaal in Jeruzalem gesticht door kooplieden uit Bremen en Lübeck in 1190, sinds 1198 geestelijke ridderorde.
- In 1309 werd de hoofdzetel verplaatst naar Marienburg in Westpruisen, alwaar de orde een eigen staat opbouwde.
- In 1811 werd de orde door Napoleon opgeheven, in 1835 heropgericht en verbonden aan de Oostenrijkse keizerskroon en tenslotte in 1928 omgevormd tot een religieuze orde.
- Deze orde nam alleen leden uit het voormalige Rooms-Duitse Rijk op.
- Kenmerk van de ridders was een witte mantel met een zwart latijns kruis, later bekend geworden als Duits kruis.
- Homepage: www.deutscher-orden.at
- De protestantse tak: www.ridderlijkeduitscheorde.nl
- Artikel door Guy Stair Sainty: The Teutonic Order


Sint Lazarusorde
- Gesticht in Jeruzalem rond 1130.
- Doelstelling was het verplegen van leprapatiënten. Daarnaast nam de Lazarusorde ook leden van andere ridderordes op, wanneer die met lepra besmet waren geraakt.
- Opgeheven in 1572, waarbij de commanderijen in Noord-Italië bij de St. Mauritiusorde werden gevoegd en die in Frankrijk bij de Orde van O.L.Vrouw van de berg Karmel.
- Begin 20e eeuw op particulier initiatief heropgericht. Na een splitsing begin jaren '70 zijn er nu een Sint Lazarusorde in Parijs en een op Malta gevestigd.
- Centrale homepage: www.st-lazarus.net
- Zie ook: Orde van Sint Lazarus

Deze ridderlijke orden waren qua werkterrein en de herkomst van hun leden beperkt tot een bepaald gebied, waardoor zij sterker onder invloed van een wereldlijke vorst stonden of kwamen te staan. In Spanje en Portugal leven deze orden tot op de dag van vandaag voort als militaire verdienstordes.

De belangrijkste ridderlijke orden van dit type zijn (in chronologische volgorde):


Orde van Calatrava
- Opgericht in 1158 in Castilië door Don Garcia.
- Doelstelling was de strijd tegen de oprukkende moslims in Spanje.
- In 1487 werd de orden verbonden aan de Spaanse kroon en in 1875 omgevormd tot militaire verdienstorde.
- Artikel door Guy Stair Sainty: The Military Order of Calatrava
- Wikipedia: Orden de Calatrava



Orde van Alcántara
- Opgericht in 1166 in Castilië.
- In 1494 verbonden aan de Spaanse kroon en in 1875 omgevormd tot militaire verdienstorde.
- Artikel door Guy Stair Sainty: The Military Order of Alcántara
- Wikipedia: Orden de Alcántara




Orde van Santiago
- Opgericht in 1158 in Castilië.
- Doelstelling was het beschermen van pelgrims naar Santiago de Compostela.
- In 1493 verbonden aan de Spaanse kroon en in 1875 omgevormd tot militaire verdienstorde.
- Artikel door Guy Stair Sainty: The Military Order of Santiago
- Wikipedia: Orden Militar de Santiago


Orde van Aviz
- Opgericht door Portugese edelen in 1144. In 1187 schonk koning Alfons I haar de stad Aviz, waarnaar zij zich voortaan noemde.
- In de 16e eeuw werd de orde verbonden aan de Portugese c.q. Spaanse kroon en in 1798 werd zij geseculariseerd en omgevormd tot algemene en militaire verdienstorde.
- Wikipedia: Orde van Aviz


Orde van de Zwaardbroeders
- Opgericht in 1150 in Lijfland (het huidige Letland)
- Doelstelling was de bekering van de heidense Esten, Lijven en Letten.
- Kenmerk van de ridders was een witte mantel met een rood zwaardkruis.
- In 1237 werd deze orde bij de Duitse Orde gevoegd.
- Wikipedia: Orde van de Zwaardbroeders


Orde van Christus
- Opgericht in 1317/18 door koning Dionysius I van Portugal om de Portugese bezittingen van de in 1314 opgeheven Tempelorde over te nemen. Geleidelijk aan kwam de orde steeds meer onder invloed van de Portugese kroon, waarmee ze in 1551 definitief werd verbonden.
- In 1789 werd de orde geseculariseerd en omgevormd tot algemene orde van verdienste.
- Om het in Portugal verloren gegane christelijke karakter van deze orde te behouden, heeft paus Pius X in 1905 de pauselijke Orde van Christus ingesteld.
- Wikipedia: Order of Christ
- Artikel door José Vicente de Bragança: The Military Order of Christ

Vanaf eind 15e eeuw gingen vorsten ook zelf ridderlijke orden oprichten, naar het voorbeeld van de oude internationale en nationale geestelijke orden. Het grootmeesterschap was bij deze orden van meet af aan verbonden aan de kroon.

De bekendste riddelijke orden van dit type zijn (in chronologische volgorde):


Sankt Georgsritterorden
- Opgericht in 1469 door keizer Frederik III, naar het voorbeeld van de Duitse Orde.
- Doelstelling was de strijd tegen de Turken.
- Kenteken was een rood kruis op een wit veld.
- Opgeheven in 1598.
- De in de 20e eeuw opgerichte en te Rome gevestigde Soevereine en Militaire Hospitaalorde van Sint Georg in Karinthië (It.: Sovrano Ordine Militare Ospitaliero di San Giorgio in Carinzia) pretendeert een voortzetting van deze orde te zijn.


Constantiniaanse Orde van St. Georg
- Volgens de legende gaat deze orde terug op een door de Romeinse keizer Constantijn opgerichte garde ter bewaking van het labarum, de vlag waarmee hij in 312 de belangrijke slag bij de Milvische brug won. De huidige orde gaat rechtstreeks terug tot de (her)oprichting door de hertog van Parma in 1492.
- Doelstelling is het verspreiden van het Geloof, het beschermen van de Kerk en het ondersteunen van de Heilige Stoel.
- Internationale homepage: www.constantinianorder.org
- Engelse homepage: www.constantinian.org.uk


Sint-Stephanusorde
- Opgericht in 1561 door hertog Cosimo di Medici van Florence.
- Doelstelling was het bestrijden van Turkse zeerovers, dit in nauwe samenwerking met de Maltezer Orde.
- In 1571 nam de Sint-Stephanusorde met 12 galeien deel aan de beroemde slag bij Lepanto.
- Artikel door Guy Stair Sainty: The Military Orde of Saint Stephan
- Statuten: Statuti Capitoli et Constitutioni del Ordine di Santo Stephano


Orde van St. Mauritius en St. Lazarus
- Ontstaan in 1572 als vereniging van de in 1434 opgerichte piëmontese Sint Mauritiusorde met de Noord-Italiaanse commanderijen van de opgeheven Sint Lazarusorde.
- In 1720 omgevormd tot huis- en hoforde van het huis Savoye, die na de afschaffing van de Italiaanse monarchie onder leiding staat van de Italiaanse troonpretendent.
- Homepage: www.aicods.org


Orde van O.L.V. van de berg Karmel en St. Lazarus
- Ontstaan in 1608 als vereniging van de Orde van O.L.Vrouw van de berg Karmel met de Franse commanderijen van de opgeheven Sint Lazarusorde.
- Opgeheven in 1791.


Orde van Sankt Georg
- Opgericht in 1729 door keurvorst Maximilian II Emmanuel van Beieren.
- Tegenwoordig kent de orde ca. 90 leden met als grootmeester het hoofd van het huis Wittelsbach en tevens troonpretendent van Beieren.
- Artikel door Guy Stair Sainty: The Royal Military Order of Saint George