Het liturgisch of kerkelijk jaar is de cyclus van feestdagen zoals die door de Rooms-Katholieke Kerk gevierd worden. Anders dan het kalenderjaar begint het liturgische jaar eind november, op de eerste zondag van de Advent, en eindigt met het hoogfeest van Christus, Koning van het Heelal.

In het liturgisch jaar worden de centrale aspecten van het katholieke geloof en de belangrijkste momenten uit het leven van Jezus en Maria in herinnering gebracht om door de gelovigen opnieuw beleefd te worden.

Dit resulteert in vier speciale periodes: de Advent als voorbereiding op de geboorte van Jezus, wat in de Kersttijd gevierd wordt. Jezus' woestijnervaring wordt beleefd in de Vasten- of Veertigdagen tijd die eindigt met Zijn lijden, sterven en verrijzenis in het Paastriduum. In de Paastijd worden dan de verrijzenis en de verlossing gevierd.

De tijd die buiten deze speciale periodes valt heet de "tijd door het jaar" met "zondagen door het jaar" en "dagen door het jaar". Naar de liturgische kleur wordt dit ook wel de groene tijd genoemd.

---

Liturgische teksten en gebeden

De bovengenoemde periodes van het kerkelijke jaar worden bepaald door feestdagen die gerelateerd zijn aan Kerstmis (met een vaste datum) en aan Pasen (met een variabele datum). Voor de wisselende onderdelen van de Mis (het proprium) zijn er speciaal voor deze dagen geschreven teksten en gebeden, die het tijdeigen (Lat.: Proprium de tempore of Temporale) genoemd worden.

Parallel aan de Kerst- en Paasperiodes zijn er op vaste data feesten en gedachtenissen van de heiligen, die op de heiligenkalender te vinden zijn. Ook voor deze heiligendagen zijn er speciaal geschreven teksten en gebeden. Deze heten het eigene der heiligen (Lat.: Proprium Sanctorum of Sanctorale).

Voor alle andere heiligendagen zijn er algemene teksten en gebeden, die alleen verschillen per soort heilige, zoals martelaar, apostel, kerkleraar, maagd, belijder e.d. Deze gebeden worden het gemeenschappelijke der heiligen (Lat.: Commune Sanctorum of Commune) genoemd.

Deze drie soorten teksten en gebeden zijn er niet alleen voor de Eucharistieviering, maar ook voor het Getijdengebed.

De oudste en belangrijkste feestdag van het katholieke geloof is de zondag, de Dag des Heren. Daarnaast zijn er in de loop der eeuwen een hele reeks aan kerkelijke feestdagen en andere speciale dagen gekomen die in de volgende categoriën worden ingedeeld:





Hoogfeest (Sollemnitas)

De hoogfeesten zijn de belangrijkste dagen in het kerkelijk jaar. Hiermee worden de belangrijkste gebeurtenissen uit het leven van Jezus en Maria herdacht en gevierd. De Algemene Romeinse Kalender telt tegenwoordig 13 hoogfeesten, naast die uit de Paastijd.

Daarnaast mogen ook de wijdingsdatum van een kathedraal of een parochiekerk en de dag van de patroonheilige van een kerk, plaats, stad of land, alsmede van de stichter van een religieuze orde als lokaal hoogfeest gevierd worden.

Op hoogfeesten worden tijdens de Eucharistieviering het Gloria én het Credo gezongen of gereciteerd. De liturgische kleur is doorgaans wit. Traditioneel beginnen de hoogfeesten al op de vooravond met een vigilieviering en duren acht dagen, het zogeheten octaaf.

De belangrijkste hoogfeesten zijn verplichte feestdagen, wat inhoudt dat gelovigen dan verplicht zijn om een Eucharistieviering bij te wonen en geen ongepaste activiteiten (zoals "slaafse arbeid") dienen te ontplooïen.

Het Kerkelijk Wetboek van 1983 noemt 10 verplichte feestdagen (vóór 1911 waren dat er nog 36), maar de Nederlandse en Belgische bisschoppen hebben van de mogelijkheid gebruik gemaakt om dat aantal terug te brengen tot de feesten die hieronder met een vlaggetje zijn aangegeven:


Pasen wordt hier niet apart genoemd omdat Pasen altijd op een zondag valt en elke zondag op zichzelf een verplichte feestdag is.


Feest (Festum)

De feesten komen in rang na de hoogfeesten en herdenken de minder belangrijke gebeurtenissen uit het leven van Jezus en Maria, alsmede de apostelen en belangrijke heiligen. De Algemene Romeinse Kalender telt tegenwoordig 30 van dergelijke feesten.

Deze gewone feesten worden alleen op de dag zelf gevierd waarbij tijdens de Eucharistieviering wel het Gloria, maar niet het Credo gezongen of gereciteerd wordt. De liturgische kleur is afhankelijk van de aanleiding van het betreffende feest.


Verplichte gedachtenis (Memoria obligatoria)

De verplichte gedachtenissen herdenken minder belangrijke heiligen, kerkwijdingen of geloofsmysteries en verschillen vaak per bisdom, regio of land. De Algemene Romeinse Kalender telt tegenwoordig 69 verplichte gedachtenissen.

Bij de verplichte gedachtenissen moet de Eucharistie gevierd worden, maar ze vervallen wanneer hun datum een zondag, een hoogfeest of een feest is, danwel in de Kerstnoveen, de Goede Week of de Paasoctaaf valt.


Vrije gedachtenis (Memoria ad libitum)

De vrije gedachtenissen zijn hetzelfde als de verplichte, met als verschil dat ze niet verplicht gevierd hoeven te worden. De Algemene Romeinse Kalender telt tegenwoordig 98 vrije gedachtenissen.




Weekdagen

Alle dagen die geen zondag, hoogfeest, feest of gedachtenis zijn kunnen nog als volgt worden onderscheiden:



Dagen en weken

Bij de katholieke liturgie begint een dag niet om middernacht, maar zodra het donker wordt op de dag ervóór en de betreffende dag duurt dan ook tot de volgende zonsondergang.

Dit is overeenkomstig het scheppingsverhaal in Genesis 1,5: "Het werd avond en het werd ochtend; dat was de eerste dag". Zo kan op zaterdagavond al de Mis van zondag gevierd worden.

Ook de kerkelijke weekindeling wijkt af van die van de burgerlijke kalender: in plaats van maandag is zondag de eerste dag van de week, dit volgens het evangelie van Johannes 20,1.

Naast de feestelijke dagen, zijn er in het kerkelijk jaar ook dagen die speciaal bedoeld zijn om tot inkeer te komen en boete te doen. Ook deze dagen kunnen in verschillende categoriën worden ingedeeld, namelijk:





Boetedagen

Boetedagen zijn bedoeld om op meer dan gewone wijze boete te doen en door het gebed Gods bijzondere gunst te vragen en te verkrijgen.

Als boetedagen gelden:


Vroeger golden ook de Quatertemperdagen, verschillende Vigiliedagen en de Kruisdagen als boetedagen.

De boetedoening bestaat uit vasten, onthouding, gebed, liefdadigheid en het getrouwer vervullen van dagelijkse verplichtingen. De voorgeschreven boetedoeningen zijn in de loop der eeuwen echter steeds meer verzacht.


Onthoudingsdagen

Op onthoudingsdagen zijn gelovigen verplicht zich van het eten van vlees (of van ander voedsel) te onthouden, dit volgens de voorschriften van de bisschoppenconferentie.

Als onthoudingsdagen gelden:



Vastendagen

Op vastendagen moeten volgens het kerkelijke wetboek alle gelovigen tussen de 18 en 60 jaar zich beperken tot één volledige maaltijd per dag.

Als vastendagen gelden:


Wie in de gelegenheid is wordt uitgenodigd om ook op andere dagen van de Veertigdagentijd te vasten, bijvoorbeeld op de vrijdagen en op paaszaterdag.

De bisschoppenconferentie kan de regels voor vasten en onthouding nader bepalen en ook liefdadigheid en oefeningen van vroomheid, geheel of gedeeltelijk in de plaats van vasten en onthouding stellen.

De Nederlandse Bisschoppenconferentie heeft in 1989 het volgende bepaald:

Een nieuwer fenomeen zijn dagen waarvoor de Paus een speciaal thema heeft vastgesteld. Deze dagen maken geen deel uit van de liturgische kalender, al wordt er tijdens de liturgievieringen doorgaans wel aandacht aan deze themadagen besteed.


Wereldvredesdag
- Op 1 januari, de feestdag van Maria, Moeder van God.
- Ingesteld door paus Paulus VI in 1967, geïnspireerd op de encycliek Pacem in Terris van zijn voorganger Johannes XXIII.
- Pauselijke boodschappen voor deze dag: RKDocumenten.nl


Werelddag van het Godgewijde leven
- Op 2 februari, de feestdag van de Opdracht van de Heer (Maria Lichtmis).
- Ingesteld door paus Johannes Paulus II in 1997.
- Bedoeld om het religieuze leven meer onder de aandacht te brengen. De Paus viert op deze dag de Eucharistie samen met religieuzen.
- Pauselijke boodschappen voor deze dag: RKDocumenten.nl


Wereldziekendag
- Op 11 februari, de feestdag van Maria van Lourdes.
- Ingesteld door paus Johannes Paulus II in 1992 (een jaar nadat bij hem de ziekte van Parkinson was vastgesteld).
- Bedoeld om te bidden voor de zieke medemens in wie we het gelaat van Christus kunnen zien, alsmede om het eigen lijden te offeren voor het welzijn van de Kerk.
- Pauselijke boodschappen voor deze dag: RKDocumenten.nl


Wereldgebedsdag voor Roepingen
- Op de 4e zondag van Pasen, ook bekend als Roepingenzondag.
- Ingesteld door paus Paulus VI in 1964.
- Om te bidden voor geestelijke roepingen, zowel voor diakens, priesters als religieuzen.
- Pauselijke boodschappen voor deze dag: RKDocumenten.nl


Wereldcommunicatiedag
- Op de zondag vóór Pinksteren.
- Ingesteld door Paulus VI in 1967 op verzoek van het Tweede Vaticaans Concilie.
- Meestal wordt op 28 september, feestdag van de H. Aartsengel Michaël, het thema aangekondigd en wordt op 24 januari, het feest van de H. Franciscus van Sales, als patroon van de journalisten, de pauselijke boodschap voor deze dag gepubliceerd.
- Pauselijke boodschappen voor deze dag: RKDocumenten.nl


Werelddag voor Grootouders en Senioren
- Op de 4e zondag van juli, nabij de gedachtenis van de heiligen Joachim en Anna, de ouders van Maria en daarmee de grootouders van Jezus.
- Ingesteld door paus Franciscus in 2021.
- Bedoeld om aandacht te geven aan grootouders die de schakel tussen de generaties vormen, maar die al te vaak worden vergeten.


Wereldgebedsdag voor de Schepping
- Op 1 september.
- Ingesteld door paus Franciscus in 2015.
- Wordt samen met de Oosters-Orthodoxe Kerk gevierd.
- Pauselijke boodschappen voor deze dag: RKDocumenten.nl


Werelddag voor migranten en vluchtelingen
- Op de laatste zondag van september.
- Naar aanleiding van de miljoenen geëmigreerde Italianen riep paus Pius X al in 1914 op om te bidden voor migranten, waarna paus Benedictus XV de Wereldmigratiedag instelde, die in 1952 een meer internationaal karakter kreeg. Sinds 2005 werd de Werelddag voor migranten en vluchtelingen op de 2e zondag door het jaar gehouden tot hij in 2018 naar de huidige datum verplaatst werd.
- Pauselijke boodschappen voor deze dag: RKDocumenten.nl


Wereldmissiedag
- Op de voorlaatste zondag van oktober, ook wel bekend als Missiezondag.
- Ingesteld door paus Pius XI in 1926 als uitvloeisel van de missionaire beweging uit de 19e eeuw, die begon als een lekenbeweging en vervolgens tot de stichting van talrijke missiecongregaties leidde.
- Hierbij wordt gebeden en gecollecteerd voor het kerkelijke missiewerk.
- Pauselijke boodschappen voor deze dag: RKDocumenten.nl


Werelddag voor de Armen
- Op de 33e zondag door het jaar, de voorlaatste zondag van het liturgisch jaar.
- Ingesteld door paus Franciscus in 2016 in zijn apostolische brief Misericordia et Misera, die uitgebracht werd bij de afsluiting van het Heilig Jaar van Barmhartigheid.
- Pauselijke boodschappen voor deze dag: RKDocumenten.nl

---

Naast de themadagen die voor de hele Wereldkerk gelden zijn er ook landelijke themadagen. Een voorbeeld is:

Willibrordzondag
- Op de zondag na 7 november, het hoogfeest van St. Willibrord.
- Ingesteld in 1949 op initiatief van de Nederlandse kardinaal Willebrands ter ondersteuning van het werk voor oecumene en evangelisatie van de Willibrordvereniging.
- De Willibrordzondag wordt inhoudelijk voorbereid door de Katholieke Vereniging voor Oecumene (KVO), voorheen de Willbrordvereniging, die elk jaar een thema voor deze dag kiest.
- Meer informatie: Oecumene.nl